Termin multimedia po raz pierwszy pojawił się na początku lat 70-tych ubiegłego wieku dla określenia zestawu pomocy dydaktycznych obejmujących rozmaite materiały: teksty, filmy, nagrania magnetofonowe, itp. W latach 80-tych multimediami nazywano systemy komputerowe służące do przygotowania nagrań na płytach CD. Na początku lat 90-tych pojęcie multimedia łączono z komputerami PC wyposażonymi w funkcje przetwarzania obrazu i dźwięku [1.]. Obecnie pojęcie to jest używane przez różnych autorów w kilku znaczeniach, przedstawione tu zostaną wybrane z nich.
W klasycznym określanym również jako tradycyjne pojmowaniu tego słowa będą to wszystkie media informacyjne, a więc: prasa, literatura, nagrania audio i wideo, radio i telewizja, sprzęt audiowizualny, akcesoria fotograficzne, komputery i inne. Taką lub zbliżoną definicję przedstawia bardzo wielu autorów, m.in. T. Szczech [2.] czy M. Niekrasz [3.]. Sam człon multi- w złożeniach oznacza wielo-, wielokrotny, dużo i dlatego, jak wynika z przytoczonej definicji, można pojmować multimedia jako wielość przedmiotów i urządzeń przekazujących informacje czy komunikaty [4.].
D. Haskin [5.] definiuje natomiast multimedia jako program komputerowy lub prezentację, która łączy w sobie dwa lub więcej z następujących elementów: tekst, dźwięk lub muzyka, nieruchome obrazy, film i wideo, animacja. W takim rozumieniu pojęcia mieszczą się zatem komputer i Internet, będące przedmiotem niniejszych rozważań. T. Szczech wskazuje zaś na multimedia jako na środki techniczne służące do cyfrowego przetwarzania i prezentacji informacji w zintegrowanej postaci: tekstowej, graficznej i dźwiękowej [6.]. Jest to więc rozumienie pojęcia zbliżone do stanowiska D. Haskina. Autorzy wskazują również na interaktywność między uczącym się a komputerem we współczesnych multimediach, jak też na możliwość pracy w sieci.
B. Siemieniecki [7.] proponuje stosowanie zamiennie terminów multimedia i hipermedia. Jeśli założyć, że termin hipermedia oznacza połączony z grafiką, obrazem, dźwiękiem lub animacją hipertekst [8.] bądź też elastyczne, wzajemne powiązanie różnorodnych typów informacji i uświadomić sobie większą możliwość hipermediów w interakcyjności użytkownika z programem, to dochodzimy do wniosku, iż stwierdzenie autora jest całkowicie zasadne. Mianem hipermedia (multimedia) określa on całokształt komunikatów oraz narzędzi technologii informacyjnej, jakimi dysponuje człowiek w procesie poznania. Cechą charakterystyczną hipermediów – multimediów jest aktywność odbiorcy w trakcie pracy z nimi oraz możność wykorzystania ich w świecie wirtualnym [9.]. Do multimediów tak rozumianych można zaliczyć narzędzia technologii informacyjnej takie jak:
• kamera wideo;
• skaner;
• cyfrowy aparat fotograficzny;
• syntezator;
• magnetowid, odtwarzacz DVD;
• mikrofon;
• modem;
• odtwarzacz płyt kompaktowych, odtwarzacz nagrań w formacie MP3 i itp.;
• nośniki informacji (dyskietki, płyty DVD i CD, pendrive);
• rzutnik multimedialny;
• stacja CD-ROM/DVD;
• kiedyś stacja dyskietek, i inne.
Elementami komunikacyjnymi systemu hipermedialnego będą natomiast:
• hipertekst;
• animacja wybranych elementów, obiektów bądź całych projektów w programach komputerowych;
• obraz statyczny – obrazy, zdjęcia, ilustracje, grafika, wykresy, diagramy, itp.;
• wideo;
• dźwięk – nagrania muzyczne i nagrania efektów akustycznych, dialogów, scenek, itp.
Dla potrzeb niniejszego artykułu przyjęte zostanie rozumienie pojęcia multimeda w rozumieniu D. Haskina.
Obecność komputera w dzisiejszym świecie i coraz szersze jego zastosowanie w bardzo wielu dziedzinach naszego życia doprowadziły do ciągle postępującego procesu komputeryzacji, obecnego również w nauczaniu/uczeniu się, którego najbardziej znamienne cechy to:
- rozwój sprzętu (zwiększanie pojemności pamięci, szybkości i metod przetwarzania danych, rodzajów i jakości nośników informacji) oraz wzrost liczby i jakości płaszczyzn komunikacji użytkownika z komputerem multimedialnym (tekst, obraz statyczny i ruchomy, dźwięk);
- zmiana zakresu i sposobów wykorzystania komputera, wynikająca z zastosowań multimedialnych, a także z ciągłych zmian w zakresie oprogramowania;
- przekraczanie granic komunikacyjnych, dzięki włączeniu komputerów osobistych do sieci (Internet);
- społeczna presja wobec szkoły, dotycząca komputerowego przygotowania zawodowego absolwentów;
- niepokojące zjawisko rosnącej atrakcyjności gier i programów, służących rozrywce lub biernemu korzystaniu z komputeryzacji, konkurujące z twórczym i bardziej pożytecznym wykorzystaniem komputera [10.].
Sytuacja ta postawiła przed nauczycielami nowe wymagania, związane z włączeniem komputerów do procesów nauczania różnych przedmiotów, w tym również do nauczania języków obcych. Ten fakt zapoczątkował nową erę w nauczaniu języków obcych nazwaną CALL (Computer Assisted Language Learning – nauka języków wspomagana komputerowo) [11.]. Termin CALL oznacza zatem każdy rodzaj wykorzystania komputera do wspierania czy wspomagania nauki języków obcych. Komputery połączone w globalną sieć – Internet stały się podstawowym narzędziem komunikacji, autentycznego języka, a znajomość języków obcych stwarza uczniom możliwość korzystania z zasobów internetowych wielu krajów. W dalszej części niniejszego artykułu zostaną przeanalizowane możliwości wykorzystania wybranych multimediów w nauczaniu sprawności produktywnych. Sprawności receptywne z uwagi na swoją specyfikę oraz szeroki zakres omawianych zagadnień wymagają odrębnego opracowania.
Swobodne wypowiadanie się uczniów w języku obcym musi być poprzedzone odpowiednim przygotowaniem i wytrwałą pracą nad słownictwem oraz utrwaleniem struktur składniowych, czyli wykonaniem ćwiczeń przedkomunikacyjnych. Jako zasadnicze cele sprawności mówienia H. Komorowska [12.] wymienia:
• informacyjną skuteczność wypowiedzi;
• płynność wypowiedzi;
• poprawność językową;
• stosowność wypowiedzi do danej sytuacji.
Cele te nie muszą być dzisiaj osiągane jedynie w bezpośrednim kontakcie z drugim człowiekiem, ale także sprawność mówienia może być częściowo doskonalona dzięki zastosowaniu komputerów i odpowiedniego oprogramowania. Zwłaszcza, że pozwalają one nie tylko słyszeć, ale również widzieć rozmówcę.
Godne polecenia możliwości kształtowania i doskonalenia sprawności mówienia z użyciem komputerów to np.:
• stosowanie komunikatorów internetowych z podłączonym mikrofonem oraz kamerą internetową, która pozwoli na śledzenie także niewerbalnych elementów komunikacji; komunikatory mogą być wykorzystywane np. do:
- przeprowadzenia dialogów;
- zasięgnięcia informacji na zadany temat;
- dyskusji;
- pracy z wykorzystaniem metod aktywizujących np. z klasą równoległą, rówieśnikami z zagranicy (burze mózgów, piramidy priorytetów, analiza przypadku i inne);
• użycie programów do wideokonferencji, które pozwalają na przeprowadzanie rozmów na odległość i widzenie rozmówcy. Zorganizowanie tego typu lekcji czy to w formie rozmowy z rówieśnikami, czy też wywiadu z „zaprzyjaźnionym” obcokrajowcem na dowolny temat, z pewnością wpłynie dodatnio na atrakcyjność lekcji, a tym samym motywację uczniów do nauki języka obcego. Zastosowanie komputera pozwoli nie tylko na osiągnięcie w/w celów mówienia, ale też będzie kontynuacją naturalnych w dzisiejszym świecie zainteresowań dzieci i młodzieży informatyzacją życia codziennego, w tym także nauki;
• sięgnięcie po edukacyjne programy komputerowe, które jako coraz bardziej „inteligentne” pozwalają nie tylko nagrywać swój głos i odsłuchiwać
go porównując z oryginałem prezentowanym przez program, ale także generują dla rozmówcy różne odpowiedzi nadając komunikacji autentyczności, oceniają poprawność wypowiedzi i z biegiem czasu z pewnością będą doskonalone w kierunku zapewnienia jak najbardziej zbliżonych do autentycznych warunków komunikacji językowej. Ponadto programy komputerowe do nauki języków obcych są doskonałym źródłem elicytacji [13.] wypowiedzi za pośrednictwem obrazu, słowa oraz dźwięku.
Sprawność pisania spełnia dwie podstawowe funkcje:
- wspierającą kształtowanie pozostałych sprawności językowych (zapisywanie
w celu zapamiętania nowego materiału językowego, zapisywanie replik dialogu, pisemne odpowiedzi na postawione ustnie pytania, a więc utrwalanie na piśmie zdobytej wiedzy);
- informacyjną jako samodzielna sprawność produktywna [14.].
Nauczanie pisania jako sprawności samodzielnej (opartej na wcześniejszym opanowaniu pisowni) powinno się zawsze odbywać na materiale językowym uprzednio przećwiczonym słuchowo, ustnie i wzrokowo, z tego względu sprawność pisania powinna być połączona z innymi sprawnościami językowymi: od słuchania, poprzez notowanie do pisania bądź od czytania poprzez mówienie do samodzielnego redagowania tekstu [15.].
Komputer jako narzędzie w procesie opanowywania języka obcego pozwala
na nauczanie i doskonalenie sprawności pisania za pośrednictwem kilku różnych instrumentów. Będą to przede wszystkim:
• edytory tekstu, posiadające wbudowane funkcje korekty zarówno ortografii
i gramatyki tekstu, jak również jego interpunkcji, funkcję użycia synonimów
czy antonimów, które w znaczny sposób ułatwiają tworzenie wypowiedzi pisemnych;
J. Rusiecki sklasyfikował zadania językowe, które można wykonać w przykładowym edytorze tekstu na trzy grupy ćwiczeń:
• na poziomie wyrazu;
• na poziomie zdania;
• na poziomie tekstu [16., s.312-316].
Do przykładów ćwiczeń na poziomie wyrazu w edytorze tekstu można zaliczyć ćwiczenia znane i wykonywane często w zeszytach bądź na tablicy, jak np.:
- uporządkowywanie liter w wyrazie;
- dopisywanie brakujących liter w słowie;
- tworzenie nowych wyrazów z liter podanego wyrazu;
- tworzenie wyrazów zaczynających się na literę, na którą kończy się wyraz poprzedni;
- dopisywanie wyrazu synonimicznego/antonimicznego do podanego wyrazu;
- wyszukiwanie błędu w podanym wyrazie, i inne.
Przykładowe ćwiczenia na poziomie zdania:
- rozdzielenie spacjami wyrazów w zdaniu napisanym łącznie;
- ustawienie wyrazów zdania we właściwej kolejności – tzw. rozsypani wyrazowe;
- wpisanie znaków przestankowych we właściwych miejscach w zdaniu;
- dokończenie rozpoczętego zdania (logicznie lub na podstawie np. obrazka, wysłuchanej piosenki itp.);
- ułożenie pytań do podanych zdań oznajmujących, i inne.
Przykładowe ćwiczenia na poziomie tekstu:
- uzupełnianie tekstu podanymi poniżej wyrazami we właściwej kolejności i formie gramatycznej;
- ustawienie fragmentów tekstu we właściwej kolejności;
- zmiana narracji np. z osoby trzeciej na pierwszą;
- przetwarzanie tekstu – wprowadzanie wyrazów i zwrotów, które zmieniają charakter tekstu;
- zamiana dialogu na mowę zależną [17.];
- pisanie wypracowania w edytorze (różne warianty, np. praca indywidualna, w parach, grupach, wymienianie się przez uczniów i kontynuowanie wypracowania rozpoczętego przez innych uczniów itd.);
- łączenie elementów językowych w kolumnach [18, s.33]; i inne.
Jeśli oprócz tworzenia, edycji i formatowania tekstu nauczyciel dołączy do ćwiczeń językowych wykorzystanie funkcji graficznych edytora tekstu, powstanie bardzo wiele możliwości różnego rodzaju ćwiczeń językowych, kształtujących głównie sprawność pisania i czytania, ale również mogących stanowić punkt wyjścia do mówienia i słuchania.
Ćwiczenia łączące w sobie wykorzystanie funkcji obrazu i grafiki z tekstem, które uczniowie mogą wykonywać na lekcji języka obcego, to np.:
- tworzenie kartki okolicznościowej (przydatne funkcje graficzne edytora w tego typu ćwiczeniach to np.: obramowanie strony bądź wybranego fragmentu tekstu, cieniowanie tekstu, wstawianie obiektów ClipArt i WordArt, wstawianie obrazów, autokształtów i ich formatowanie oraz wiele innych);
- pisanie zaproszeń na różne okazje;
- tworzenie wizytówek osób prywatnych bądź firm;
- pisanie życiorysu, listu motywacyjnego, podania;
- opisywanie ilustracji zamieszczonych w dokumencie;
- tworzenie wykresów i tabel na podstawie rozumienia tekstu czytanego bądź słyszanego;
- pisanie notatek prasowych oraz ogłoszeń do gazet (bądź odpowiedzi na ogłoszenia), opatrzonych odpowiednią grafiką, z podziałem tekstu na kolumny, jak w „prawdziwej” gazecie;
- tworzenie drzewa genealogicznego swojej rodziny;
- tworzenie menu restauracji i wiele innych.
Wymienione przykłady ćwiczeń pozwolą uczynić lekcję ciekawszą i efektywniejszą od lekcji opartej jedynie na podręczniku.
Dodatkową funkcją edytora jest możliwość wykorzystania całego szeregu szablonów, umożliwiających tworzenie różnego rodzaju dokumentów, jak np.:
- dyplomy;
- wizytówki;
- kalendarze;
- kartki okolicznościowe;
- zaproszenia;
- listy;
- ulotki;
- telegramy;
- blogi i wiele innych, dostępnych standardowo w programie Word, bądź do bezpłatnego ściągnięcia z witryny
http://office.microsoft.com/pl-pl/. Nauczyciele języków obcych mogą wykorzystywać na lekcjach szablony w języku, którego nauczają (po zmianie kraju na stronie przechodzimy np. do wersji witryny oraz szablonów w języku rosyjskim). Szablon wystarczy jedynie uzupełnić, wpisując odpowiednie dane we właściwym miejscu, co pozwala zaoszczędzić czas oraz daje możliwość stworzenia bardzo ciekawych graficznie dokumentów, gdyż dostępnych szablony są bardzo różnorodne.
• poczta elektroniczna, będąca narzędziem wielu interesujących ćwiczeń zarówno podczas indywidualnej pracy uczniów, jak też pracy w grupach. Nie jest ona w stanie zastąpić autentycznej komunikacji, ale pozwala nawiązywać relacje z uczniami z innych państw, które ze świata wirtualnego mogą zostać w przyszłości przeniesione do świata realnego. Wymiany korespondencji może występować w formie korespondencji klasowej z klasą równoległą innego kraju, tworzonej po fragmencie w grupie bądź indywidualnie, korespondencji z nauczycielem, innymi uczniami itp.;
• czaty i fora dyskusyjne, pozwalające na pisemną wymianę poglądów na najróżniejsze tematy;
• komunikatory internetowe, umożliwiające pisemne komunikowanie się z rówieśnikami z innych państw;
• gotowe programy do nauki języków obcych na CD, łączące w sobie nauczanie wszystkich czterech sprawności językowych;
• słowniki interaktywne i translatory, pozwalające nauczycielowi na przygotowanie wielu prostych, a zarazem twórczych ćwiczeń, np.:
- poprawianie przez uczniów zdań lub krótkich tekstów przetłumaczonych
przy użyciu translatora;
- wybieranie prawidłowego tłumaczenia spośród podanych wariantów (słów, zdań, fragmentów tekstu);
- dopasowywanie pojęć do definicji (słowniki monolingwalne);
- dopasowywanie synonimów/antonimów z wykorzystaniem odpowiednich słowników i wiele innych;
• strony internetowe, zawierające testy i ćwiczenia językowe, i inne.
Jak wynika ze wskazanych powyżej przykładów zastosowania narzędzi technologii informacyjnej w nauczaniu języka obcego, większość z nich cechuje wszechstronność,
co pozwala wykorzystywać dany program bądź usługę internetową w kształtowaniu wielu sprawności językowych bądź w nauczaniu różnych elementów języka. Zważywszy, iż znaczna część lekcji językowych to lekcje podające o charakterze kombinowanym, multimedia znakomicie wpisują się w potrzeby procesu dydaktycznego i mogą służyć do realizacji wielu różnorodnych ogniw lekcji języka obcego.
